In Jonkhans in ’t Land van Cleef, het vorige bericht over de genealogie van mijn familie, vertelde ik u al iets over mijn huidige onderzoek. Jonkhans-familieleden woonden in Lobith op het huidige Gelders Eiland in de Liemers en zij bezaten grond in het nabijgelegen Herwen. Zij kenden het gebied langs de Rijn met kleine dorpjes als Herwen, Aerdt, Lobith, Tolkamer, Spijk en Pannerden ongetwijfeld goed.
Sinds 2020 verricht ik onderzoek naar de gebeurtenissen in deze streek na de eind september 1944 mislukte Slag om Arnhem. Deze onbekende en zeer boeiende geschiedenis bevat enkele linkjes naar verwanten, waarover in een toekomstige publicatie meer zal volgen.
In de zomer van 1944 maken de geallieerden vanuit Normandië een flinke opmars, totdat ze op een onverwacht felle verdediging stuiten. Duitse troepen beheersen in Gelderland het gebied ten noorden van de Rijn. Vervolgens wordt een brede zone langs de rivier een Duits front- en spergebied. Op stel en sprong moeten ruim 200.000 inwoners vertrekken. Nog altijd weten veel mensen niet wat daar acht maanden lang in hun huizen gebeurde.
Mijn deze week verschenen boek Graven in de vuurlinie. Gelderland 1944-1945. Leven in het spergebied langs de Rijn. Deel I De Liemers werpt nieuw licht op deze bijzondere geschiedenis van het ontruimde gebied in het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog.
Hier moeten duizenden Nederlandse mannen over een lengte van 40 kilometer een nieuwe verdedigingslinie aanleggen: de Panther-Stellung. Van Spijk tot aan de Grebbeberg werken ze pal in het schootsveld van de geallieerden. Deze dwangarbeiders komen uit de regio zelf, of ze zijn elders opgepakt bij een van de vele razzia’s waarmee de bezetter zijn vernietigende oorlogsindustrie draaiende houdt.
Als auteur laat ik onder meer de toenmalige ooggetuigen aan het woord. Wanneer alle zekerheden van een normaal functionerende maatschappij wegvallen, hoe hou je je dan staande? Dat is een kernvraag binnen mijn onderzoek.
Voor een beschrijving van de situatie in het spergebied mocht ik gebruikmaken van veelal niet eerder gepubliceerde brieven en dagboeken. Zo komen de ‘spitters’, enkele bestuurders en – ondanks alle risico’s – gebleven bewoners aan het woord. Zij worstelen met het krijgsgeweld en met de grillen van de Duitsers, maar zijn inventief en houden moedig stand.
Dit eerste boek bevat verhalen over het leven in de verblijfskampen en over bouwlocaties in Zevenaar, Westervoort, Duiven, Groessen, Loo, Pannerden, Herwen, Aerdt, Lobith, Tolkamer, Tuindorp en Spijk. Ik plaats persoonlijke ervaringen binnen de context van de arbeidsinzet, de oorlogssituatie en regionale militaire acties. Ook komen de contacten van dwangarbeiders met de buitenwereld aan bod en de nasleep voor betrokkenen. Veel opgepakte mannen waren afkomstig uit steden als Rotterdam, Utrecht, Hilversum, Groningen en Apeldoorn.
Na de oorlog raakte de linie in vergetelheid en veel dwangarbeiders zwegen. Bij thuiskomst wachtte hen vaak onbegrip. En toch. ‘Ik heb mijn ervaringen opgeschreven, in de hoop dat ze worden herinnerd.’
Met deze wens besloot een van hen in 1945 zijn verslag. Mijn doel is om de geschiedenis van het spergebied en de belevenissen van de betrokkenen bekend te maken bij een breed publiek.
Het boek van Graven in de vuurlinie, Deel I De Liemers is nu verkrijgbaar via www.gridvl.nl. (Formaat 21 x 29,7 cm, soft cover, 336 pagina’s, 130 zwart-wit afbeeldingen uit de periode 1940-1945 en 10 militaire kaarten plus plattegronden in kleur.)
Voor geïnteresseerden staat er een downloadbare folder op de homepage met de voor- en achterkaft en inhoudsopgave van het boek.
Het vervolg in Arnhem
Vanaf Westervoort loopt de Panther-Stellung verder richting het centrum van Arnhem. Ook de Gelderse hoofdstad blijft tot de bevrijding in april 1945 een front- en spergebied. Hier zetten enkele bekenden uit de Liemers hun spittersbestaan voort.
Voor Deel II Arnhem zijn relevante dagboeken of correspondentie nog altijd welkom. Ik kan persoonlijke ervaringen op een zorgvuldige wijze in dit verhaal verweven. Dergelijke egodocumenten verschaffen lezers meer inzicht en u kunt de woorden van deze persoon laten voortleven. Neem contact op over deze mogelijkheid via de contactpagina van Graven in de vuurlinie.
Attendeer anderen
Kent u mensen die wellicht interesse hebben in de geschiedenis van het spergebied langs de Rijn? Stuur dit bericht gerust door!
Of doe iemand het boek cadeau. Desgewenst verpak ik het voor verzending in mooi cadeaupapier.
Voorbij de trap bevindt zich de woonkamer met bedstede en een ingebouwde kast. De bedstede is een krappe ruimte waar vroeger gordijnen voor hingen. Hier sliepen de ouders, eventueel samen met hun jongste kind. In de huiskamer staat een potkachel ter verwarming van de ruimte. Het daglicht valt binnen via een raam aan de binnenplaats. Voorbij de woonkamer loopt de gang met uitzicht op het plaatsje door naar het achterhuis, waar de eenvoudige keuken is.
Familiesporen 